Dünyanın aparıcı elm institutlarının alimləri, müxtəlif hüceyrə tiplərində genləri dəqiq idarə etmək üçün yeni bir üsul hazırlayıblar. Bu, süni intellektin köməyi ilə inkişaf etdirilmiş bir texnologiya olub, genetik xəstəliklərin müalicəsində ciddi irəliləyişin təməlini qoyur.

Finss.az xəbər verir ki, canlıların bədənindəki bütün hüceyrələr eyni genetik koda, yəni DNT-yə sahib olsa da, hansı genlərin aktivləşməsi hüceyrənin funksiyasından asılı olaraq dəyişir. Bu prosesi idarə edən “Sista tənzimləyici elementlər” (CRE) adlanan DNT “düymələri” doğru genlərin lazım olan vaxtda aktivləşməsini təmin edir.

Son illərdə alimlər canlı hüceyrələrdə genləri dəyişdirmək bacarığını əldə etsələr də, hələ də bu genləri yalnız xüsusi hüceyrə tiplərində açıb bağlamaq olduqca çətin bir məsələ idi. Bunun əsas səbəbi müxtəlif CRE-lərin necə reaksiya verəcəyini proqnozlaşdırmaqdakı çətinliklərdir. Məsələn, insan genomunda minlərlə fərqli CRE mövcuddur, amma alimlər bu elementlərin “dilini” tam aça bilməyiblər, bu da onların prosesi düzgün şəkildə idarə etməsinə mane olub. Bu problemin öhdəsindən gəlmək üçün Cekson Laboratoriyası, Massaçusets Texnologiya İnstitutu (MIT), Harvard Universiteti və Yeyl Universitetinin tədqiqatçıları birgə əməkdaşlıq ediblər. Onlar süni intellektə əsaslanan bir model hazırlayıblar. Bu model, “dərin öyrənmə” metodlarından istifadə edərək, CRE-lərin fəaliyyətini proqnozlaşdırmağı mümkün edən bir alqoritm üzərində qurulub.

Tədqiqatçılar, qan, qaraciyər və beyin hüceyrələrindəki CRE fəaliyyətini ölçərək, bu məlumatlardan istifadə edərək modelin təlimini aparıblar. Nəticədə, süni intellekt insan genomundan yüz minlərlə DNT ardıcıllığını analiz edərək CRE fəaliyyətini dəqiq şəkildə proqnozlaşdırıb. Təlimin sonunda süni intellekt, müxtəlif birləşmələrdən yaranan CRE-lərin fəaliyyətini çox yüksək dəqiqliklə təxmin edə bilib. Sonrakı mərhələdə, tədqiqatçılar başqa bir platformadan istifadə edərək, seçilmiş hüceyrə növlərində gen ifadəsini idarə edə bilən minlərlə yeni CRE yaratmağı bacarıblar. Bu sintetik CRE-lər, canlı heyvanlar üzərində sınaqdan keçirildikdə, komanda balığın qaraciyərində bir zülalı aktivləşdirməyi bacarıb. Bu inkişaf, genləri yalnız bir hüceyrə növündə və bir bölgədə idarə etməyə imkan verən bir texnologiyanın yaradılması ilə nəticələnib. Bu, müxtəlif genetik xəstəliklərin müalicəsində yeni yolların açılması üçün ümidverici bir addım hesab olunur.

Tədqiqatın həmmüəllifi, Cekson Laboratoriyasından Rayan Tevhey bildirib ki, bu texnologiya, əvvəldən təyin edilmiş funksiyaları olan yeni tənzimləyici elementlərin yazılması üçün imkan yaradır: “Bu cür alətlərin əsas tədqiqatlarda istifadə edilə biləcəyi kimi, həm də xüsusi hüceyrə tiplərində genləri idarə etmək üçün terapevtik tətbiqlərdə mühüm biotibbi əhəmiyyəti ola bilər”.

Kaira Agayeva 

Finss.az