Finss.az - Azərbaycan Mərkəzi Bankı davranış modelləri əsasında kreditləşməyə dair prudensial tənzimlənmə çərçivəsi qəbul edib.
Yeni qaydanın tətbiq edilməsi ilə banklar fərdi sahibkarlara və fiziki şəxslərə onların proqnozlaşdırılan gəlirləri əsasında kredit verəcək. Başqa sözlə, müasir dövrdə banklarda proseslərin avtomatlaşdırılması, müştəriyönümlü olması, süni intellekt həllərinin tətbiqi nəticəsində proqnozlaşdırılan məlumatların dəqiqlik səviyyəsinin yüksəlməsi ənənəvi bank xidmətlərinin alternativ kanallarla, daha aşağı xərc və yüksək sürətlə təklif edilməsi imkanlarını artırır.
Kreditlər necə veriləcək və hansı halda dayandırılacaq?
Yeni qaydanın tətbiqi ilə banklar kredit portfelinin 10%-dən artıq olmamaq şərti ilə davranış modelləri əsasında kredit təklif edə biləcək. Yenilik bununla bitmir, digər və daha diqqətçəkici dəyişikliyə əsasən, davranış modeli əsasında verilmiş və 90 gündən çox gecikdirilmiş kreditlərin həcmi həmin kredit portfelinin 10%-nə çatdıqda model əsasında kreditlərin verilməsi dayandırılacaq.
Yeniliklə bağlı fikirlərini öyrəndiymiz millət vəkili, iqtisadçı Vüqar Bayramov düşünür ki, dəyişiklik iki məsələni gündəmə gətirir. Birincisi, Azərbaycan bankları bu modelin tətbiqinə hazırdırmı? İkincisi, yeni qaydaların tətbiqi borclanma risklərini artıra bilərmi və kreditləşmədə məhdudiyyətlərə səbəb ola bilərmi?
Yeni modelin riskli tərəfi
Vüqar Bayramov vurğulayır ki, Azərbaycanda yeni tətbiq olunmağa başlayan bu kredit skorinqindən inkişaf etmiş ölkələrdə uzun müddətdir istifadə edilir. Rəsmi gəlirlər, ödəniş tarixi kimi statik məlumatlara əsaslanan ənənəvi kredit riski profilindən fərqli olaraq, bu modeldə xərcləmə vərdişləri, əməliyyat tezliyi və rəqəmsal iz kimi dinamik dəyişənlər ön planda olur. Bu zaman bank əməliyyatları, onlayn alışlar, sosial media fəaliyyəti və hətta mobil cihazdan istifadə də daxil olmaqla müxtəlif mənbələrdən böyük həcmdə məlumatların toplanması və emalı tələb edilir: “Nə qədər qəribə səslənsə də, vətəndaşın sosial mediada fəaliyyəti və ya aktivliyi də kredit verilən zaman nəzərə alına bilər. Digər tərəfdən, bu model dinamikdir, yeni məlumatlar əldə olunduqca kredit profillərini davamlı olaraq izləyir, yeniləyir və bununla da borcalanın maliyyə vəziyyətindəki dəyişikliklərə uyğunlaşır. Bu isə əsaslandırılmış model validasiyası tələb edir ki, əsas narahatlıq da burada ortaya çıxır. Fərdlərin öz maliyyə davranışlarını manipulyasiya etmə cəhdləri yarana bilər. Bunun qarşısının alınmasında isə əsas yük bankların üzərinə düşdüyü üçün onlar davranış modelinin tətbiqinə hazır olmalı, güclü qiymətləndirmə mexanizmləri və alqoritmlərdən istifadə etməlidirlər”.
İqtisadçı-ekspert Eldəniz Əmirov da modelin uğurlu tətbiqinin həm Mərkəzi Bank, həm də kommersiya banklarının sənədə uyğun davranışlarından asılı olacağı fikrini müdafiə edir. Bildirir ki, dəyişiklik, ilk növbədə, kredit əlçatanlığını artıra, daha ədalətli mühitin formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Ekspertin fikrincə, prudensial tənzimləmə, yəni davranış modellərinə əsaslanan təhlillər bankların texnoloji inkişafını sürətləndirəcək: “Bu, artıq bir zərurətə çevriləcək. Yeni qayda risklərin proaktiv formada idarə edilməsi və doğru qərarların anında qəbul edilməsi baxımından da əhəmiyyət kəsb edir. O ki qaldı problemli kreditlərə, yenilik bu sahədə də öz müsbət təsirini göstərəcək. Ən azından, orta və uzunmüddətli dövr ərzində problemli kreditlərin həcminin azalmasını müşahidə edə biləcəyik. Əlavə olaraq, bu, kreditləşmədə şəffaflığı da müəyyən dərəcədə artıracaq”.
Əlbəttə ki, sadalanan faktlar yeni qəbul edilən sənədin verə biləcəyi nəzəri effektlərdir. Bu baxımdan, ekspert xüsusi vurğulayır ki, bütün bunların praktikada hansı dərəcədə reallaşacağı sonrakı proseslərdən bilavasitə asılı olacaq, xüsusən burada bankların davranışları əsas sözü deyəcək.
Yeni qaydaların kreditləşməyə mənfi təsirləri ola bilərmi?
Digər önəmli məqam yeni model üzrə kreditləşməyə limitlərin müəyyənləşdirilməsidir. Millət vəkili Vüqar Bayramov vurğulayır ki, beynəlxalq praktikada bu məsələyə fərqli yanaşmalar mövcuddur. Amma ölkəmizdə ümumi kredit portfelinin 27 milyard 368 milyon manat olduğunu nəzərə aldıqda, orta hesabla 3 milyard manata yaxın kredit yeni sistem vasitəsilə təklif oluna bilər: “Bununla yanaşı, model çərçivəsində təqdim olunan vəsaitlər üzrə problemli kreditin həcmi limiti keçdiyi halda, modeldən istifadə dayandırılır, bu səbəbdən də kreditləşməyə marağın azalması da istisna deyil”.
Ekspertlər yeni modelin praktiki nəticələri barədə yekdil rəy bildirməyin hələ tez olduğunu, sistemin effektliyinin məhz bankların davranışlarından asılı olacağını düşünürlər. Millət vəkili Vüqar Bayramov kredit skorinqi modeli üzrə kredit təklifinin bank sektoru üçün yeni bir mərhələ olacağını deyir, modelin özünü necə doğruldacağını isə birbaşa bankların elmi və araşdırma potensialına bağlayır.