Dr. Serhat Orakçı Humanitar və Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin (İNSAMER) tədqiqatçısı Anadolu Ajansına Qərbi Afrika Dövlətləri İqtisadi Birliyinin (ECOWAS) yaradılması, onun prinsipləri və Nigerə qarşı müdaxiləyə hazırlığın nə demək olduğunu yazıb.
Bu barədə Fins.az "Anadolu Ajansına" istinadən xəbər verir.
- ECOWAS nədir?
- Təsir dairəsi Qərbi Afrika, Qvineya körfəzi və Sahel bölgəsini əhatə edən ECOWAS regional və iqtisadi əməkdaşlığa əsaslanan təşkilati strukturdur. 15 Qərbi Afrika ölkəsi 1975-ci il mayın 28-də Laqos Sazişini imzaladıqda yaradılan təşkilat investisiya cəlb etmək, tarifləri aşağı salmaq, birgə layihələr həyata keçirmək, kiçik milli bazarlar əvəzinə daha böyük regional bazar yaratmaqla iqtisadiyyatları liberallaşdırmaq məqsədi ilə qurulmuşdur. Kabo-Verde 1976-cı ildə təşkilata qatıldığı halda, Benin Dahomey və Burkina Faso müstəmləkəçilik mərhələsi yenicə başa çatdığından Yuxarı Volta adı ilə təşkilata qoşuldu. Dövrdən etibarən təşkilat Avropa İttifaqının (Aİ) əsasını təşkil edən Avropa İqtisadi Birliyindən (AEC) ilham almışdır. Təşkilatın büdcəsi üzvlərin töhfələrindən və xarici fondlardan ibarətdir.
Üzv ölkələr arasında iqtisadi və diplomatik əməkdaşlığa əsaslanan ECOWAS orqanında ticarət, nəqliyyat, rabitə və mədəniyyət kimi sahələrdə müxtəlif texniki komissiyalar olsa da, üzv ölkə liderləri hər il bir ölkənin müddətli sədrliyi altında müntəzəm olaraq toplaşırlar. Fövqəladə hallarda üzv ölkələrin liderləri fövqəladə toplantı keçirirlər.
Bundan əlavə, təşkilat daxilində üzv ölkələrin mərkəzi banklarının birgə fəaliyyətini və kapital-pul hərəkətlərinə nəzarəti təmin edən komitə, nazirlər səviyyəsində şura, parlament və icraçı katiblik fəaliyyət göstərir.
ECOWAS-ın diqqətəlayiq cəhətlərindən biri də Fransa müstəmləkəçiliyinə məruz qalmış üzv ölkələrin, eləcə də Britaniya və Portuqaliya müstəmləkəçiliyinə məruz qalmış ölkələrin birgə yaşamasıdır.
Təşkilat daxilindəki bu dil fərqinə görə anqlo-sakson, fransız və portuqal dilləri arasında təsir münaqişəsi ola bilər. Bundan əlavə, təşkilata üzv olan ölkələr arasında Qambiya kimi nisbətən kiçik nüfuzlu üzvlər, eləcə də Nigeriya kimi əhali, iqtisadiyyat və hərbi cəhətdən böyük ölkələr var. Bu vəziyyətə görə ölkələr arasında müxtəlif qruplaşmalar, müzakirələr, gərginliklər yaşanır.
- ECOWAS müdaxiləsi nə deməkdir?
- ECOWAS üzvləri 5,1 milyon kvadrat kilometr əraziyə yayılsa da, bu bölgədə 400 milyona yaxın əhali var. 15 üzvdən ibarət ECOWAS regionunun iqtisadi ölçüsü 1 trilyon dollara yaxındır. Əslində, bu məlumatlar üzv dövlətlər arasında əməkdaşlığın geniş potensiala malik olduğunu göstərir.
Təşkilat əvvəlcə iqtisadi əməkdaşlığa əsaslanan regional təşkilat kimi meydana çıxsa da, zaman keçdikcə təsir dairəsi genişləndi. Üzv ölkələr arasında inkişaf və iqtisadiyyat xaricində yeni əməkdaşlıqlar yaranıb. Üzv dövlətlər 1981-ci ildən təcavüz etməmək və ümumi müdafiə protokolunu həyata keçirməyə başlayıblar. Beləliklə, üzvlər arasında əməkdaşlıq iqtisadiyyat və diplomatiya ilə yanaşı, hərbi sahəyə də keçib.
Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra ECOWAS 24 iyul 1993-cü ildə Kotonouda regional sülh, sabitlik və təhlükəsizlik kimi məsələlərə açıq şəkildə toxunaraq təşkilatın təsis müqaviləsini yenilədi.
Mavritaniyanın 2000-ci ildə üzvlüyü könüllü tərk etməsindən sonra üzvlərin sayı 15-ə düşsə də, 2017-ci ildə Mavritaniya üzvlüyə qayıtmaq üçün, Mərakeş isə rəsmi olaraq üzvlük üçün müraciət edib. Təşkilat artıq Afrika qitəsi kontekstində əhəmiyyətli mövqeyə və təsirə malikdir. Lakin 2020-ci ildən etibarən Sahel bölgəsində baş verən hərbi çevrilişlərə görə Mali, Burkina Faso, Qvineya və Nigerin üzvlükləri dayandırılıb və bu ölkələrə qarşı sanksiyalar tətbiq edilib. Bu hərbi çevrilişlərə görə ECOWAS-ın Sahel kəmərindəki təsir dairəsi daralmağa başladı.
Təşkilatın siyasi və hərbi məsələlərlə məşğul olduğu hallar var.
Təşkilat zaman-zaman təşəbbüsü ələ alır və sanksiyalar tətbiq edir və ya hərbi müdaxilə edir. ECOWAS-ın ilk hərbi əməliyyatı 1990-cı ildə, mübahisəli olaraq, Liberiya vətəndaş müharibəsi zamanı baş verdi. Nigeriyanın təşəbbüsü və digər Anglofon üzvlərinin dəstəyi ilə həyata keçirilən bu əməliyyat Frankofon üzvləri tərəfindən qəbul edilmədi.
Liberiyadan sonra Qərbi Afrika Dövlətlərinin İqtisadi Birliyinin Monitorinq Qrupu (ECOMOG) 1997-ci ildə Syerra-Leoneyə və 1999-cu ildə Qvineya-Bisauya yerləşdirildi. Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) təzyiqi nəticəsində 2003-cü ildə Liberiyada yenidən vətəndaş müharibəsi başlayanda ECOWAS müdaxilə edərək ECOWAS Liberiya Missiyasını (ECOMIL) ölkəyə yerləşdirdi. ECOWAS-ın son hərbi əməliyyatlarından biri 2017-ci ildə Qambiyada seçkilərin nəticələrini tanımayan Yəhya Cammenin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması zamanı baş verib.
- Mümkün ssenarilər hansılardır?
-Sahel bölgəsində baş verən silsilə hərbi çevrilişlər də qarşısı alınmazsa ECOWAS-ın mövcudluğunu təhlükə altına qoyur. Hərbi çevrilişlərə qarşı prinsipial mövqe tutan təşkilat Nigerdəki son hərbi çevrilişdə daha sərt mövqe sərgiləmiş, hərbi müdaxilə variantını gündəminə gətirmiş, diplomatik səylərlə yanaşı, hərbi hazırlığa da girmişdir.
Liberiya və Sierra Leonedə yerləşdirilən uzunmüddətli sülhməramlı missiyalardan fərqli olaraq, Nigerə müdaxiləyə hazırlıq 2017-ci ildə Qambiyada nümayiş etdirilən qısamüddətli hərbi əməliyyata bənzəyir. Yadda qalacağı kimi Qambiyada geridə qoyduğu seçki nəticəsini tanımadan hakimiyyətdən ayrılmaq istəməyən Yəhya Cammeh 2017-ci ildə bir qrup Seneqal və Nigeriya əsgəri tərəfindən qısa bir əməliyyatla devrilmişdi. Bu əməliyyatda yaradılan hava və quru qüvvələri Qambiya sərhədindən girərək paytaxt Bancula çatdı və Yəhya Cammeni vəzifəni tərk etməyə məcbur etdi. ECOWAS rəsmilərinin bəyanatlarına əsasən, Niger üçün hazırlanmış hərbi plan da eyni şəkildə xuntanın devrilməsi və devrilmiş prezident Məhəmməd Bazumun bərpasına yönəlib. Çünki ECOWAS-ın sülh yolu ilə həll təklifi Bazumun dərhal bərpasına yönəlib. ECOWAS üzvləri Niger gündəliyi ilə prezidentlər səviyyəsində bir neçə dəfə görüşərkən, üzv dövlətlərin baş qərargah rəisləri Qananın paytaxtında bir araya gələrək mümkün əməliyyatı dəyərləndiriblər.
Əməliyyat üçün bütün hazırlıqları tamamladığını və əməliyyat gününü təyin etdiyini açıqlayan ECOWAS diplomatik yollarından əl çəkməyib.
Müdrik insanlar, dini liderlər və vasitəçilər vasitəsilə xunta ilə danışıqlar aparan ECOWAS diplomatik gediş-gəlişlə Nigerdə problemin həllinə sülh yolu ilə son qoymaq istəyini nümayiş etdirdi.
Bununla belə, xuntanın mülki idarəetmə üçün 3 illik keçid planı təklifi ECOWAS tərəfindən qəbul edilmədi. Xuntanın qeyri-kooperativ münasibəti ECOWAS-ın hərbi müdaxiləsi ehtimalını gücləndirir. Ancaq belə bir əməliyyat əlbəttə ki, tamamilə risklərdən azad deyil. İlk növbədə, Niamey küçələrində xuntaya dəstək nümayişi keçirən izdiham dinc əhali üçün ciddi risklərin olduğunu göstərir. Onlar həmçinin kənar müdaxilənin Niger xalqının çevriliş administrasiyasına dəstəyini artıracağından qorxurlar. Bundan əlavə, Qvineya, Burkina Faso və Mali hərbi administrasiyalarının Niger xuntasına mümkün müdaxilədə dəstək vədi ECOWAS bölgəsində qütbləşmə yaradır.
Sahel bölgəsindəki qeyri-müəyyənliyi üstünlüyə çevirməyə çalışan Rusiya və Vaqnerin xunta tərəfdarı mesajlarına cavab olaraq Fransa, Almaniya və ABŞ-ın anti-xunta ritorikası daha böyük risklərə işarə edir. Nigerdə Amerika, Fransa, İtaliya və Almaniya kimi ölkələrin xarici hərbi bazalarının olması, ölkənin Əl-Qaidə, DEAŞ, Boko Haram kimi terror təşkilatlarının əhatəsində olması ordu üçün əməliyyat risklərini daha da artırır.
Son nəticədə demək olar ki, Qərb aktyorları ilk növbədə öz maraqlarını qorumaq üçün hərəkətə keçiblər. Fransaya qarşı artan reaksiyalar səbəbilə ABŞ Nigerdəki hərbi bazalarını müdafiə etmək üçün mövqeyini Fransadan müstəqilləşdirərək hərəkət edir. Rusiya isə bölgədəki qaranlıqlığı öz xeyrinə çevirmək üçün hərbi bazalar və müdaxilə ritorikası vasitəsilə anti-Qərb müxalifətini gücləndirməyə davam edir.
Zəminə Hüseyn
Fins.az